RANDIMAN ANALİZİ ve RANDIMAN İNCELEMELERİ
RANDIMAN ANALİZİ KAVRAMI Ò Randıman kelimesi Fransızca kökenli bir kelimedir. Fransızca rendement sözcüğünün dilimizde kullanılan şekli randımandır (Fransızcasözlük.net).
Ò Randımanın kelimesinin anlamı sözlükte “verim” olarak yer almaktadır.
Ò Randıman kelimesi yapılan bir işin ya da çalıştırılan bir eşyanın sonucunda elde edilen sonuç, olarak da tanımlanmaktadır.
RANDIMAN ANALİZİ KAVRAMI ise ;Yapılan inceleme sonucunda işletmenin üretim ve hasılatının olması gerekenden daha düşük bulunması durumunda, aradaki fark kadar hasılatın gizlendiği ortaya çıkacaktır. Üretim ve hasılat miktarının olması gerekenden çok yüksek bulunması durumunda ise sahte belge düzenleme veya başkaca kanuna aykırı fiillerin varlığı tespit edilebilecektir.
Üretilen malların ve teknolojilerinin değişmesi ve gelişmesi üretim süreçlerini de etkilemektedir. Vergi matrahlarının gerçeğe uygun ve güvenilir tespitin yapılabilmesi için vergi idareleri bu gelişmeleri yakından takip etmek zorundadırlar. Bu bağlamda, randıman incelemesi, işletmenin verimliliğinin ortaya konması ve verimliliğin ölçülmesi, olması gereken ile olan arasında sebep-sonuç ilişkisi kurmaya çalışan bir vergi inceleme tekniğidir. Randıman ve fire incelemeleri öncelikle defter ve belgeler üzerinde yapılmaktadır.
Farklılıkların ortaya çıkması durumunda idare res’sen tarh yoluna gidebilmektedir. Uygulamada bazı noktalarda sıkıntılar olduğu ve vergi mükelleflerinin standartlarının olmadığı anlaşılmaktadır. Çalışmamızda vergi denetimi kavramı kapsamında stok denetimi ele alınmıştır. Randıman incelemesi tüm yönleriyle incelenerek konunun daha anlaşılabilir olmasının sağlanması için uygulamalara yer verilmiştir.
Vergi denetiminin temel amacı, kişileri yasalara uygun davranmaya yöneltmektir. Vergi denetimi, yasalara aykırı davrananlar için bir risk oluşturur. Vergi denetiminin caydırıcı etkisi ile mükellefleri eğitici işlevi de gözden uzak tutulmamalıdır.
Vergi denetiminde kullanılan teknikleri şu şekilde sıralamak mümkündür.
1- Mali Tablolar Analizi
2-Vergi Dairelerinde Kayıtlı Bilgilerden Yararlanma
3- İstihbarat Arşivindeki Bilgiler
4- Kamu İdare ve Müesseseleri, Banka ve Sigorta Şirketleri ile Mükelleflerle İlişkisi Olan Gerçek ve Tüzel Kişilerden Alınacak Bilgiler
5- Yoklamalar
6- Fiili Envanter ve Randıman
Stokların Denetimi
İşletme; satmak, yeni malların üretiminde kullanmak ya da diğer çalışmalarında tüketmek üzere bazı maddeleri önceden edinmek ve elde tutmak durumundadır. Bu maddelere “stok” denir .
Randıman Kontrolüne Esas Alınacak Üretim Etmenini Seçerken Dikkat Edilecek Hususlar
Randıman kontrolüne esas alınacak üretim etmenini seçerken aşağıda belirtilen noktalara dikkat edilmelidir.
- a) Seçilen etmenin, üretimde kullanılan kesin miktarının saptanabilmesi gereklidir.
- b) Seçilen etmenin, etmenin, üretim miktarı ile doğruca bir bağlantısının olması
- c) Etmen miktarının, üretim miktarına etkisinin devamlı ve belirli olması
- d) İşletmede kullanılan makinelerin durumuna, işletmede uygulanan teknolojiye, işletmenin örgüt yapısı ve işgörenlerin özelliklerine göre hareket edilmelidir.
- e) İşletmenin yönetim biçimi dikkate alınmalıdı
Yukarıdaki gibi çok çeşitli değişkenler randıman kontrolüne esas alınacak üretim etmeni seçimine etki eder. Uygulamada, randıman kontrolüne esas alınan başlıca üretim etmenleri şunlardır:
– Direkt İlk Madde Kullanımları,
– Malzeme Kullanımları,
– Ambalaj Maddesi Kullanımları,
– Enerji Kullanımları,
-İşçilik Saati,
– Makine Saati.
Randıman Analizi Uygulaması
Aşağıda konuya ilişkin uygulamaya yer verilmiştir.
Örneğimizde elektrik harcamaları randıman anahtarı olarak esas alınmıştır. Toplam elektrik harcaması 33.333.333 Kw/H olarak kayıtlarda yer almaktadır. Buna ilişkin elektrik faturaları ödenmiştir. Bir saat süreyle elektrik kullanan tüm makineler çalıştırılarak üretim yaptırılmış ve 100 birim üretim için toplam 1.999 Kw/H enerji harcandığı tespit edilmiştir. Elektrik harcamasının tespiti uzman bir teknisyen tarafından yaptırılmıştır. Tespitler işletme yönetimi tarafından da gözlemlenmiş ve tutanağa geçirilerek işletme yönetimince de imzalanmıştır.
100 birim üretim için toplam 1.999 Kw/H enerji harcandığına göre bir birimin üretimi için gerekli enerji miktarı ise 19,99 KW/H olacaktır. Bu durumda 33.333.333 Kw/H enerji ile üretilmesi gereken mamulmiktarı ise (33.333.333 / 19,99=) 1.667.500 birim olması gerekirdi. Oysa kayıtlarda yer alan toplam üretim miktarı 1.250.000 birimdir. 417.500 birim mamul kayıtlara yansıtılmamıştır. Aynı sonucun diğer üretim girdileri ile de doğrulanmasında yarar vardır. Ancak diğer üretim girdilerinin bu sonucu doğrulamaması büyük ihtimal dâhilinde olabilir.
Üretim Yapan İşletmelerde Randıman Analizi Yoluyla Denetim girdilerinin gerçek değerleriyle kayıtlara yansıtılması durumunda kayıtlara intikal ettirilmeyen tutarların kayıtlar üzerinden tespiti son derece kolay olacağından bu gibi durumlarda genellikle tespiti gerçekçi şekilde dışsal kaynaklardan doğrulanabilecek üretim girdileri randıman anahtarı olarak seçilmelidir. Özellikle elektrik enerjisinin seçilmesinin nedeni her faturada harcanan elektrik sarfiyatının yazılı olması ve bir dönem içerisinde gerek elektrik kurumu ve gerekse faturalardan toplam elektrik sarfiyatının gerçek miktar ve tutarıyla tespitinin mümkün olmasıdır.
Aradaki fark üretim miktarını araştırmalıdır. Bu farkın sebebi kayıtlara intikal ettirilmeyen üretim ve satışların olması ihtimali yanında, yukarıda sayılan makine parkındaki değişiklik, geçmişte ortaya çıkan makinelerdeki arıza, personelin hileli işlemleri, çalışma saatleri ve iş akışındaki farklılık olabilecektir.
RANDIMAN ANALİZLERİNDE KULLANILACAK BİLGİ, BELGE, KARAR VE YÖNTEMLER
YASAL DEFTERLER Vergi incelemeleri sırasında mükelleflerden yasal olarak tutmak zorunda oldukları defterlerin ibrazı istenmekte ve bu bu defterler ve belgeler üzerinden incelemeler yapılmaktadır. Vergi Usul Kanunu’nda imalat faaliyeti ile uğraşan mükelleflerin, mükellefiyet esasına göre tutması gereken defterlerin yanında ayrıca tutması gereken defterler belirtilmiştir.
1- İmalat Defteri 2- Kombine İmalat Defteri 3- Bitim İşleri Defteri
KAPASİTE RAPORLARI Sanayi kuruluşu niteliğindeki işletmelerin üretim konularını ve yıllık üretim kapasitelerini, teknolojilerini, makine parkını, kullandıkları hammaddeleri, sermaye ve istihdam bilgilerini ve benzeri konuları içeren, kapasite raporları, randıman analizlerinde faydalanılan başlıca belgelerdendir. Kapasite raporları sanayi ve ticaret odaları tarafından hazırlanmakta ve T.O.B.B. tarafından onaylanmaktadır. Randıman analizi yapılırken kapasite raporlarında yer alan bilgilerden faydalanılmaktadır.
Randıman analizi yapılırken ise; işletmenin kapasite raporlarında belirtilenden çok daha farklı özellikler taşıyan ve miktar dengesini etkileyen ürünler ürettiği ortaya çıkmaktadır. Sonuç olarak bir inceleme elemanı işletmenin kapasite raporlarını dikkate alarak işletmenin ürettiği ürünlerin tüm üretim safhalarını ve ürün çeşitlerini, bunların fire oranlarını ve çıktı sonuçlarına ilişkin bilgilere ulaşabilmelidir. (Örnek: Pamuktan iplik üretimi)
DENEME ÜRETİMİ Vergi incelemeleri sırasında ihtiyaç duyulması ve teknik olarak mümkün olması halinde işletmede deneme üretimi yaptırılabilir. Ancak deneme üretimi yaptırılabilmesi için üretilen mamulün standart bir ürün olması, kısa sürede üretilebilmesi gibi şartların mevcut olması gerekir. Üretim sürecinin uzun bir zamana yayıldığı, çok karmaşık olduğu ve üretimin standart olmadığı işletmelerde deneme üretimi yapılması mümkün olmamaktadır. Deneme üretimi ile fiili olarak işletmenin, ne kadar hammaddeden, ne kadarlık enerji, işçilik ve yardımcı madde kullanarak, ne kadarlık ürün elde ettiği tespit edilmiş olur. Deneme üretimi sonucu elde edilen bilgiler, diğer bilgilerle birlikte değerlendirilerek randıman analizi hesaplamalarında kullanılır.
YARGI KARARLARI İşletmelerin üretim, stok, fire vb. konularla ilgili olarak yaşadıkları uyuşmazlıklar nedeniyle yargı organları tarafından verilmiş olan kararlar da randıman analizlerinde veri olarak dikkate alınabilir. İşletmeler, sadece vergisel yönden değil müşteri, satıcı, meslek kuruluşları ve diğer kişilerle olan münasebetlerinde yaşadıkları hukuki uyuşmazlıklarla ilgili yargı organlarına başvurabilmektedir. Yargı organları tarafından verilmiş olan kararlar, randıman analizinde yapılacak olan hesaplamalar ve hukuki değerlendirmelerde referans olarak alınmaktadır. Randıman, verimlilik, stok, fire ve zayiat gibi konularda yargı organlarınca verilmiş olan kararlara, tarhiyatın dayanağı olarak inceleme raporlarında yer verilmektedir.
BANKA HESAPLARI VE DİĞER BİLGİLER Vergi incelemeleri sırasında ihtiyaç duyulması halinde mükelleflerin banka hesap bilgileri istenmekte ve bu bilgiler yasal kayıtlar ile karşılaştırılmaktadır. Birçok işletmenin kayıt dışı hasılat ve ödemelerini banka hesapları üzerinde yaptığı görülmektedir. Banka hesaplarında kayıt dışı hasılatların tespit edilmesi halinde bu hasılat miktarının ne kadarının kazanç olduğu ve vergi matrahına dahil olması gerektiği konusunda randıman analizine başvurulmaktadır. Randıman analizlerinde, mükellefler hakkında yaygın ve yoğun denetimlerde, yoklamalarda, diğer mükellefler nezdinde yapılan tespitlerde değerlendirilmektedir. İşletmelerin üretim faaliyetinde kullandığı makine ve ekipmanların kullanım kılavuzları, işletmenin üretim faaliyeti konusundaki üniversiteler ve bilimsel kurumlar tarafından yayınlanmış olan raporlar, bilimsel dergilerde yer alan makale ve eserler randıman analizi hesaplamalarında dikkate alınıp, değerlendirilebilir. Randıman analizi hesaplamalarının doğru sonucu vermesi için faydalanılabilecek tüm belge, bilgi ve kaynakların incelemede dikkate alınması, en doğru sonuca ulaşmayı sağlayacaktır.
RANDIMAN ANALİZİ YÖNTEMİ İLE YAPILACAK İNCELEMELERİN VERGİ GAYRETİNE MUHTEMEL KATKISI Vergi incelemelerinde Randıman Analizi Yönteminin Kullanım Sıklığı İncelemenin gerekçesine, inceleme sırasında tespit edilen hususlara ve mükellefin faaliyetinin özelliğine göre vergi incelemelerinde randıman analizi yapılabilmektedir. Her şeyden önce incelemenin konusunun randıman analizi yapılmasını gerektirir, bir husus olması gerekmektedir. Yapılan incelemelerin birçoğunda randıman analizi uygulamasına yeterince yer verilmediği görülmektedir. İşletmenin çok çeşitte mal üretmesi, üretim süreçlerinin çok karmaşık olması, teknik bilgi teminin zorluğu, sektördeki fire oranlarının çok yüksek marjlar içermesi gibi nedenler randıman analizi yapılmasını zorlaştırmaktadır. İncelemelerde randıman analizi uygulamasına daha çok yer verilmesinin, işletmenin vergi matrahının tam olarak kavranmasına ve vergi kayıp ve kaçağının önlenmesine katkıda bulunacağı düşünülmektedir.
Randıman Analizi Yönteminin Vergi İncelemelerinde Daha Etkin Kullanımı İçin Öneriler Randıman analizinin vergi incelemelerinde uygulanması konusunda bazı zorluklar bulunmaktadır. Randıman analizi yapılabilmesi için işletmenin üretim faaliyetinin, üretim sürecindeki mal hareketlerinin ayrıntılı şekilde bilinmesine ihtiyaç vardır.İmalat defteri tutmayan işletmelerin muhasebe kayıtlarını randıman analizlerini kolaylaştıracak şekilde tutmaları için düzenleme yapılması uygun olacaktır. Fire oranları konusundaki karmaşıklığın giderilmesi ve incelemelerde daha net verilerin kullanılabilmesi için ilgi kuruluşlar tarafından birlikte, daha ayrıntılı ve teknik araştırma ve tespitler yapılarak, fire ve randıman oranları tespit edilmesi ve kullanıcıların istifadesine sunulması faydalı olacaktır.
SONUÇ Vergi incelemelerinde randıman analizi yönteminin daha sık ve etkin şekilde kullanımı, üretim işletmelerinin vergi matrahlarının tam olarak kavranmasına imkan verecek ve kayıt dışılığı azaltıp vergi kapasitesini artırarak vergi gayretine olumlu katkı yapacaktır.
Randıman incelemesi vergiyi doğuran olayın gerçek mahiyetinin ortaya çıkarılmasında kullanılan bir vergi inceleme tekniğidir ve genel olarak üretim ile üretim faktörleri arasındaki hem miktar hem de değer itibariyle olan ilişkileri açıklar. Randıman incelemelerinde üretim aşamalarında sadece ana girdi değil, yardımcı hammaddelerle beraber tüm kalemlerin dikkate alınması sağlıklı bir sonuç açısından önem taşımaktadır.
Randıman incelemeleri tek başına re’sen nedeni olarak sayılmasa bile, defter ve belgelerdeki bilgilerin doğru olmadığına dair bir delil oluşturmaktadır. Randıman incelemelerinde sonuçların doğrulunun tespiti için fiili sayım yapılması incelemenin amacına ulaşması bakımından önem arz etmekle birlikte çoğu zaman randıman incelemesi yapılan dönem ile incelemenin yapıldığı dönemin farklı olması buna izin vermemektedir. Fire oranlarının Maliye Bakanlığı tarafından yayınlanması durumunda inceleme elemanlarına yapılan itirazlar ortadan kalkacaktır. İnceleme elemanları randıman incelemesi neticesindeki tespitlerini mükelleflerle paylaşmalı ve nedenlerini açıklamalarını talep etmeleri randıman analizinin etkinliğini artıracaktır.
KAYNAKÇA
Çelikkaya, A. (2006). Türk Vergi Hukuku Açısından Randıman İncelemesi ve Hukuki Sonuçları. Mali Çözüm (78), 80-94. Özdoğan, O. (2007, Şubat 19). Vergi Hukukunda Defter Belgelerin Kaybının Hukuki Sonuçları.
Özkan, M. (1988). Mamül Maliyetlerinin Saptanmasında Fire Ve Özürlü Mamullere İlişkin Sorunlar Ve Çözümlemeleri. Haziran 30, 2015 tarihinde www.archive.ismmmo.org.tr adresinden alındı
Öğredik, G. (2007). Vergisel Yönden Stokların Denetimi ve Randıman Analizi. Ankara: Maliye ve Hukuk Yayınları.
Alptürk, E. (2010, Mayıs 10). Fireler ve Maliyetlere Etkileri. Mayıs 12, 2015 tarihinde
www.archive.ismmmo.org.tr adresinden alındı
Altundiş, M. (2007). Vergi Usul Kanunu’nda Yer Alan Vergi Suç ve Cezaları ile Yeni Türk Ceza Kanunu’nun Bu Suçlara Etkisi. Ankara Barosu Dergisi (1), 168-179.
Altuğ, O. (2006). Maliyet Muhasebesi. İstanbul: Türkmen Kitabevi.
Arslan, M. (2005). Vergi Hukuku. Ankara: Yaklaşım Yayıncılık.
Aslan, A. (2010, Mayıs 12). Vergi Denetim Sistemi. Eylül 10, 2015 tarihinde
http://www.huk.gov.tr/makaleler.asp?id=13 adresinden alındı
Ataman, B., & Akay, H. (2004). Uluslararası Muhasebe Standartları Ve Türkiye’de Uygulama
Etkinliğine İlişkin Bir Araştırma. İstanbul: Türkmen Kitabevi.
Biyan, Ö. (2009). Türk Vergi Hukukunda Randıman İncelemesi ve Fire Uygulamas. Vergi Sorunları Dergisi (255).
Günay, F. (2010, Mayıs 15). Stokların Denetimi. Mayıs 10, 2015 tarihinde
www.archive.ismmmo.org.tr adresinden alındı
Keseli, B. (2008). Stoklarda Firenin Oluşumu ve Vergisel Açıdan Denetimi. İstanbul: Marmara
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,.
