İÇ KONTROL KAVRAMI VE İÇ KONTROL SİSTEMİNİN AMAÇLARI
İÇ KONTROL; Kurumun varlıklarının korunması, muhasebe kayıtlarının doğruluk ve güvenirliğinin sağlanması, kurumun faaliyetlerinin verimliliğini geliştirilmesi aynı zamanda kurum tarafından belirlenen politikalara bağlılığın sağlanmasını ve alınan bu önlemlere iç kontrol adı verilir.
Bir diğer tabir ile iç kontrol sadece finansal işlemler ve raporlama ile ilgili değil aynı zamanda yönetimi, idare süreçlerini, planlamaları ve kurumun diğer faaliyet operasyonlarını kapsayan tüm kontrolleri ifade eder.
İşletmeler büyüdükçe ve daha karmaşık hale geldikçe, üst düzey yöneticilerin işletme faaliyetleri konusunda doğrudan bilgi sahibi olma olanakları azalmakta ve iç kontrolün önemi artmaktadır.
Bu nedenle; hata, hile, savurganlık ve yolsuzlukları en aza indirecek aynı zamanda verimliliği artıracak, doğru, güvenilir, bir defada doğru rapor alınmasını sağlayacak, isletmenin yapısına ve büyüklüğüne uygun etkin ve sürekli yenilenebilir bir iç kontrol sisteminin kurulması, çalıştırılması önem arz etmektedir.
Ülkemiz ve dünyamızda İÇ KONTROL konusunda yapılmış olan bazı tanımlar aşağıdaki gibidir.
I- 5018 SAYILI KANUNDA İÇ KONTROL TANIMI VE AMAÇLARI:
5018 sayılı Kanunun 55 inci maddesinde iç kontrol;
“idarenin amaçlarına, belirlenmiş politikalara ve mevzuata uygun olarak faaliyetlerin etkili, ekonomik ve verimli bir şekilde yürütülmesini, varlık ve kaynakların korunmasını, muhasebe kayıtlarının doğru ve tam olarak tutulmasını, malî bilgi ve yönetim bilgisinin zamanında ve güvenilir olarak üretilmesini sağlamak üzere idare tarafından oluşturulan organizasyon, yöntem ve süreçle iç denetimi kapsayan malî ve diğer kontroller bütünü”
Olarak tanımlanmıştır.
Kanunun 56 ncı maddesinde iç kontrolün amaçları;
Kamu gelir, gider, varlık ve yükümlülüklerinin etkili, ekonomik ve verimli bir şekilde yönetilmesini,
Kamu idarelerinin kanunlara ve diğer düzenlemelere uygun olarak faaliyet göstermesini,
Her türlü malî karar ve işlemlerde usulsüzlük ve yolsuzluğun önlenmesini,
Karar oluşturmak ve izlemek için düzenli, zamanında ve güvenilir rapor ve bilgi edinilmesini,
Varlıkların kötüye kullanılması ve israfını önlemek ve kayıplara karşı korunmasını, sağlamak olarak belirlenmiştir.
Kanunun 57 nci maddesinde ise kamu idarelerinin malî yönetim ve kontrol sistemlerinin harcama birimleri, muhasebe ve malî hizmetler ile ön malî kontrol ve iç denetimden oluştuğu belirtilmiş, yeterli ve etkili bir kontrol sisteminin oluşturulabilmesi için;
Mesleki değerlere ve dürüst yönetim anlayışına sahip olunması,
Malî yetki ve sorumlulukların bilgili ve yeterli yöneticilerle personele verilmesi,
Belirlenmiş standartlara uyulmasının sağlanması,
Mevzuata aykırı faaliyetlerin önlenmesi,
Kapsamlı bir yönetim anlayışı ile uygun bir çalışma ortamının ve saydamlığın sağlanması, bakımından ilgili idarelerin üst yöneticileri ile diğer yöneticileri tarafından görev, yetki ve sorumluluklar göz önünde bulundurulmak suretiyle gerekli önlemlerin alınması öngörülmüştür.
Kanunun 11 inci maddesinde, üst yöneticilerin, mali yönetim ve kontrol sisteminin işleyişinin gözetilmesi, izlenmesi ve Kanunda belirtilen görev ve sorumlulukların yerine getirilmesinden sorumlu oldukları ve bu sorumluluğun gereklerini harcama yetkilileri, mali hizmetler birimi ve iç denetçiler aracılığıyla yerine getirecekleri hükme bağlanmıştır.
Buna göre üst yöneticilere, iç kontrol sisteminin kurulması ve gözetilmesi, iç kontrol sisteminin bir gereği olarak yazılı prosedür ve talimatların oluşturulması gibi her türlü düzenlemelerin yapılması, harcama yetkililerine ise görev ve yetki alanları çerçevesinde, idari ve malî karar ve işlemlere ilişkin olarak iç kontrolün işleyişini sağlama sorumluluğu verilmiş bulunmaktadır.
Kanunun 60, 61, 63 ve 64 üncü maddelerinde, mali hizmetler birimleri, muhasebe yetkilileri ve iç denetçilerin iç kontrol alanındaki görev ve sorumluluklarına yer verilmiştir.
II- COSO’YA GÖRE İÇ KONTROL:
Amerika Birleşik Devletleri merkezli çok uluslu şirketlerde son otuzyılda artarak yaşanmaya başlanan finansal tablolara ilişkin suiistimallerin araştırılması ve bunlara yönelik alınması gereken önlemler kapsamında çalışmalar yapmak üzere Treadway Komisyonu üyesi beş meslek kuruluşu COSO’yu (Treadway Komisyonu Sponsor Örgütleri Komitesi) kurmuştur.
COSO’nun kuruluş amacı, suistimal olaylarının ortaya çıkarılması ve azaltılmasını sağlayacak iç kontrol mekanizmaları hususunda çalışmalar yapmaktı.
COSO, komite üyelerince yapılan çalışmalar sonucunda ilk COSO iç kontrol modelini 1992 yılında ortaya koymuş ve büyük popülarite kazanmıştır.
Özellikle teknolojik gelişmeleri dikkate alarak hazırlanan ve sistemin beş temel unsurunun dayandığı temel ilkeleri de düzenleyen yenilenmiş model ise 2013 yılında kullanıma sunulmuştur.
Günümüzde COSO iç kontrol sistemi, iç kontrolün tasarlanması, uygulanması ve değerlendirilmesi amacıyla birçok kamu ve özel sektör kuruluşunda yaygın bir şekilde kullanılmaktadır
Komisyonun himayesinde iç kontrol literatürünün yeniden gözden geçirilmesi için bir çalışma grubu oluşturulmuş, sponsor kurumların iç kontrol sisteminin kurulması ve etkinliğinin değerlendirilmesi için genel kabul görecek standartlar belirleyen bir projeyi üstlenmesi kararlaştırılmıştır.
Bu amaçla Treadway Komisyonunu Destekleyen Kuruluşlar Komitesi “İç Kontrol Bütünleşik Çerçeve” raporunu 1992’de yayımlamıştır.
Söz konusu rapor, günümüzde COSO iç kontrol modeli olarak bilinmektedir.
Buna Göre İç kontroller;
İşletmenin misyonunu destekleyen stratejik, yüksek düzeyli hedefler,
Finansal raporlamanın güvenilirliği,
Faaliyetlerin etkililiği ve verimliliği,
Yasa ve düzenlemelere uygunluk,
Gibi belirlenmiş amaçlara ulaşılmasını tehdit eden işletme ve hile risklerini hedef almak üzere, kurumsal yönetişimden sorumlu olanlar ve yönetim tarafından tasarlanmakta, uygulanmakta ve sürdürülmektedir.
COSO İç Kontrol Sistemi, COSO tarafından hazırlanan ve bir kurumun günlük faaliyetleri sırasında kurum içerisindeki mevcut ve olması gereken asgari iç kontrol uygulamalarının sistematik bir şekilde değerlendirilmesine olanak sağlayan bir iç kontrol modelidir.
Risk temelli COSO İç Kontrol Sistemine göre; iç kontrol faaliyetlerinin amaçlarını operasyonel, raporlama ve uyum olmak üzere üç ana başlık altında toplamaktadır.
Operasyonel Amaçlar (Operations Objectives):
İşletmenin operasyonel sisteminin, işletmede aktiflerin korunması, operasyonel ve finansal hedeflere ulaşılması bakımından etkinlik ve etkililik göstermesini içerir.
Raporlama Amaçları (Reporting Objectives):
İç ve dış finansal/finansal olmayan raporlamalar ile düzenleyici kuruluşlarca ve işletme üst yönetimince raporlamalarda öngörülen güvenilirlik, saydamlık, zaman limitleri ve diğer hususları kapsar.
Uyum Amaçları (Compliance Objectives):
İşletmenin uymakla yükümlü olduğu yasalar ve diğer düzenlemeleri kapsar.
III- İÇ KONTROLÜN BAZI TEMEL ÖZELLİKLERİ:
İç kontrol bir süreçtir. İç kontrol yönetim faaliyetleri içine yerleştirilmiş, temel bir başlangıç ve sonuç noktası olmayan bir süreçtir.
Çalışanlar tarafından yürütülür. İç kontrol sadece belgeler ve formalara dayanan bir süreç değildir.İç kontrol, yönetim kurulu ve üst düzey yöneticiler dahil olmak üzere bütün kurum çalışanları tarafından yürütülen bir sistemdir.
Makul güvence sağlar. İç kontrol sistemi hiçbir zaman mutlak güvence sağlamaz ancak kabul edilebilir düzeyde yani makul güvence sağlar.
Amaçların başarılması için bir araçtır. İç kontrol kurum hedeflerine ulaşılabilmesi için gerekli alt yapıyı sağlayan, işletme sistemi içinde bir alt sistemdir parçadır.
