TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI
Muhasebe Bilenler Topluluğu’nun Değerli Üyeleri Bu haftaki yazımın konusu hemen hemen her gün ismini duyduğumuz Merkez Bankası.
Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası 11 Haziran 1930 tarihinde bir anonim şirket olarak kurulmuştur. Anonim şirket olarak kurulmasının nedeni diğer kamu kurumlarından farklı ve bağımsız olduğunu göstermektir 1211 sayılı Merkez Bankası Kanunu ile Banka statüsü dışında kalan durumlarda özel hukuk kurallarına tabidir. Banka Kanunu’nda tanımlandığı üzere, Banka hisselerinin en az %51’i Hazine’ye ait olup, kalan kısmı millî bankalar, yabancı bankalar ve Türk ticaret müesseseleri ve Türk vatandaşlığına haiz gerçek ve tüzel kişilerce sahip olunmuştur.
İlk merkez bankası müdürü Selahattin Çam beyefendidir. ( O zamanki unvan başkan değil müdür idi.)
Merkez bankası başkanları Bakanlar Kurulu kararı ve Cumhurbaşkanının onayı ile atanırlar, görev süreleri 5 yıldır.
Son merkez bankası başkanı yani 23. Başkan Murat Çetinkaya’dır. (20 Nisan 2016’da atanmıştır.)
Banka, genel müdürlükler şeklinde örgütlenmiş olup , 2008 yılı Mart ayı itibarıyla 16 genel müdürlük bulunmaktadır. Bu birimler kendi görev alanları ile ilgili işlemleri yürütmekle sorumludur. Yurt içinde 21 Şube bulunmaktadır. Yurt içi birimlerin yanı sıra Frankfurt, Londra, New York ve Tokyo’da Temsilcilikleri bulunmaktadır.
Merkez Bankasının asli görevi fiyat istikrarını sağlamak, finansal sistemde istikrarı sağlanmak, para ve döviz piyasaları ile ilgili düzenleyici önlemleri almaktır. Bunları yaparken para politikası ve para politikası araçlarını doğrudan belirleme yetkisine sahiptir. Özellikle küresel dengesizliklerden kaynaklanan makro finansal riskleri kontrol altında tutmayı amaçlar.
Merkez Bankasının temel amacı ülkenin ekonomik kalkınmasını desteklemektir. Bu amaçla Banka, banknot basma yetkisine tek elden sahip duruma getirilmiştir. Para basma yetkisi Türkiye Büyük Millet Meclisine aittir fakat banknot basma ve ihraç imtiyazını tek elden ve süresiz olarak Merkez Bankasına devretmiştir. Banknotlar 1958 yılından bu yana Merkez Bankası bünyesindeki Banknot Matbaası Genel Müdürlüğü tarafından basılmaktadır. Banknot tasarımları Banknot Matbaası Genel Müdürlüğü çalışanları tarafından tasarlanmaktadır. Banknotların tasarımında ülkemizin tarihsel ve kültürel mirasında önemli yer tutan mekanlardan, figürlerden ve olaylardan yararlanılmaktadır. (Madeni ufaklık paraları ise Merkez Bankasının kontrolünde Darphane basmaktadır.)
Merkez bankası bir mali kurum olarak devletin fonlarını toplar, tutar, aktarır yani bu fonlardan ödemede bulunma işlemlerini gerçekleştirerek devletin ban¬kacılığını yapar. Merkez bankası devletin finansal danışmanı niteliğindedir.
Merkez bankasının ülkedeki para miktarını etkilemeye dönük ola¬rak aldığı kararlara para politikası diyoruz. Para politikası kararları alınırken devletin hedefi enflasyona neden olmaksızın tam istihdam düzeyine ulaşmak ve bunu sürdürülebilir kılmaktır. Yani ekonomi durgunluğa girme eğilimi gösterdiğinde ve ekonomik faaliyetler¬de bir yavaşlama başladığında merkez bankası para arzını arttırır ve faiz oran¬larını düşürür. Amaç kredinin elde edilebilirliğini kolaylaştıracak bir para politikası izlemektir. Bu yöndeki bir para politikasına gevşek veya genişlemeci para politikası denilmektedir.. Eğer ekonomi gereğinden fazla canlanmış ve enflasyonist teh¬ditler kendini hissettirmeye başlamışsa, para arzındaki artışı yavaş¬latır ve faiz oranlarını yükseltir. Bu yöndeki bir para politika¬sı ise sıkı veya daraltıcı para politikası denilmektedir.
Ülkedeki bankacılık sisteminin rezervlerini yönlendirebilmek amacıyla merkez bankasının kullanabileceği genel para poli¬tikası araçları olarak adlandırılır. Bunlar: açık piyasa işlemleri, zorunlu re¬zerv oranları, reeskont oranıdır.
• Açık Piyasa işlemleri
Açık piyasa işlemleri demek, Merkez Bankası’nın çalışma ala¬nına giren devlet tahvillerini, diğer sağlam tahvilleri, banka poliçelerini ve dövizleri piyasada alıp satma işlemidir, yani merkez bankasının piyasadan devlete ait bono ve tahvilleri alıp satmasıdır. Açık piyasa işlemleri aracılığıyla, merkez bankası tahvil alıp satarak tedavüldeki para hacmini ve bankaların merkez banka¬sındaki mevduatlarını azaltmak ya da ço¬ğaltmak gayesi güder. Böylece açık piyasa işlemleri muhtemel bir ekonomik olayın önceden fark edilmesi durumunda ekono¬mik faaliyetler üzerinde genişletme ve da¬raltma yapmak için bir araç olarak kullanı¬lır. Açık piyasa işlemleri merkez bankalarının elinde bulunan en esnek para politi¬kası aracıdır.
• Zorunlu Rezerv Oranları
Zorunlu rezerv uygulamasının amacı önceleri bankaların iflas etmelerine engel olmaktı fakat daha sonraları merkez bankalarının para miktarını kontrol edebilmek amacıyla kullanabilecekleri bir araç haline geldi.
Bankaların mevduat şeklindeki yükümlülükleri karşılığında ayıracakları zorunlu rezervlerin oranını belirlemeye yetkili kuruluş, merkez bankasıdır. Bankaları daha fazla veya daha az zorunlu rezerv tutmaya mecbur edebilirler. Merkez bankası bunun için zorunlu rezerv oranını arttırabilir veya azaltabilir.
Bankacılık sistemindeki vadesiz ve va¬deli mevduatlar zorunlu rezerv kapsamına alınabilir ve genel bir eğilim olarak, zo¬runlu rezerv oranları vadesiz mevduatlar için daha yüksek olarak belirlenir.
• Reeskont Oranı
Merkez banka¬sının bankalara verdiği kredilere uyguladığı faiz oranına reeskont oranı diyoruz. Merkez bankası, ekonominin ve bankacılık sisteminin içinde bulunduğu koşullara göre bu oranı arttırıp azaltabilir.
Reeskont oranındaki ar¬tışlar bankaların merkez bankasından borçlanmalarını caydırırken, reeskont oranın¬daki düşüşler bankaların merkez bankasından borçlanmalarını teşvik eder.
Genel hatlarıyla merkez bankamızı anlatmaya çalıştım..
Bir sonraki yazımda görüşmek üzere hoşçakalın, bağımsız kalın
S.M.Mali Müşavir
Özden VESKE
